فضای مجازی و تغییرات ارزشی خانواده

امروزه جهان جدیدی شکل گرفته که کانون مرکزی آن تحولات ارتباطی و اطلاعاتی است. بسیاری از صاحبنظران بر این عقیده‌اند که همگرایی فناوری‌های ارتباطی و تجدید ساختار نظام سرمایه‌داری در دهه‌های اخیر ما را وارد عصر تازه‌ای کرده است. دانیل بل آن را جامعه‌صنعتی، کاستلز، جامعه شبکه‌ای و تادائو سائو آن را جامعه اطلاعاتی نامیده است. جامعه اطلاعاتی را جامعه‌ای می‌دانند که در آن دسترسی به اطلاعات، افزایش یافته و اطلاعات اهمیت زیادی در زندگی روزمره پیدا کرده است و سبب تغییراتی در ساختارهای جوامع شده است.

اقتصاد جهانی مبتی بر اطلاعات، توسعه فناوری‌های دیجیتالی و فشردگی زمان و مکان از ویژگی‌های این عصر است. موتور محرکه این تحولات، انقلاب و انفجار اطلاعات و تحولات پرشتاب علمی و فناورانه بوده است. در این فرایند، ابتدا رایانه‌ها به جامعه راه می‌یابند و سپس رایانه‌های شخصی به منازل و حوزه‌های خصوصی افراد و خانواده‌ها وارد می‌شوند و بزرگراه اطلاعات را از وسط منازل عبور می‌دهند. وصل شدن رایانه‌ها به خطوط تلفن همراه و دسترسی آسان و نسبتا کم هزینه به اینترنت و از طرفی رشد فزاینده گوشی‌های هوشمند و اینترنت همراه، افراد را به اطلاعات انبوه جهانی متصل ساخته و این همه، جنبه‌های مختلف زندگی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد. حال نکته مهم این این است که این تحولات ساختاری و تکنولوژیک و به عبارتی دوفضایی شدن جهان، نهاد خانواده را با چه تغییرات ارزشی مواجه کرده است.

خانواده اساسی‌ترین و نخستین نهاد اجتماعی است که اعضای آن با برقراری ارتباط با یکدیگر و انجام کار و فعالیت مشترک هدف مشترکی را دنبال می‌کنند. از جمله مهمترین این اهداف انتقال ارزش‌ها به نسل‌های بعد است که از راههای مختلفی انجام می‌شود. اما امروزه حضور رسانه‌های جمعی در میان خانواده‌ها، نظام ارزشی آنان را تحت تأثیر قرار داده و موجب تغییراتی در رفتار افراد شده است. امروزه ابزراهای ارتباطی افراد را به خود مشغول کرده و آنها را از تعامل در فضای واقعی با دیگران باز می‌دارند. در واقع امروزه جهان اجتماعی به دو بخش تقسیم شده است: یکی جهان واقعی و دیگری جهان مجازی که نحوه‌ی ارتباط در این دو جهان نیز متفاوت است (عاملی، 2:1390).

در طول دو سده اخیر خانواده ایرانی در جریان نوسازی فرهنگی و اجتماعی و سیاسی کشور تغییرات اساسی یافته است. تغییرات خانواده در ایران در زندگی روزمره بازتاب یافته و روان‌شناسان، علمای علوم تربیتی، مورخان و جامعه‌شناسان نیز به آن توجه کرده‌اند که حاصل آن اصلاح نظام مفهومی در شناسایی تحولات اجتماعی ایران بوده است (آزاد ارمکی، 3:1386). نهاد خانواده از قدیم تا عصر حاضر به لحاظ ساختاری و کارکردی اعتبار داشته و دارد. افراد در این نهاد ضمن حفظ نسل، وظیفه تربیت فرزندان، مراقبت و حمایت از بزرگسالان و حفظ میراث فرهنگی و دینی را به عهده دارند. شاید بتوان گفت تا حدودی هر نوع تغییری در جامعه ایرانی ریشه در خانواده دارد. اصلی ترین تغییرات نظام اجتماعی ایرانی، یا به واسطه خانواده محقق شده یا اینکه جهت‌گیری آن معطوف به خانواده است. با نگاهی به تاریخ ایران به این مفهوم بهتر پی می بریم. از طرف دیگر، خانواده نیز بیشتر از دیگر نهادهای اجتماعی متأثر از جریان تغییرات جامعه است. منشأ اصلی در توجه به مطالعه خانواده به اهمیت این نهاد اجتماعی در ایران و ضرورت تحلیل جامعه‌شناختی ایرانی باز می‌گردد (آزاد ارمکی، 4:1386).  با ظهور تکنولوژی های نوین ارتباطی و دوفضایی شدن جهان، خانواده ایرانی نیز دچار تحول و دگرگونی‌های اساسی شده و مسائل مهمی از جمله تعارض ارزش های سنتی و مدرن را به وجود آورده است.

 

 

به دنبال برقراری ارتباط در دنیای مجازی افراد در معرض منابع اطلاعاتی فراوانی قرار می‌گیرند، الگوها و عناصر فرهنگی را از طریق رسانه‌های مختلف دریافت می‌کنند. رسانه‌ها به طور مستقیم در اینکه مردم چه چیزهایی را ارزش بدانند و چه باورهایی داشته باشند و در مقابل چه چیزهایی را بی‌ارزش بدانند و چه مسائلی را کنار بگذارند، تأثیر گذارند؛ به این معنا که در کنار والدین، نهادهای دینی، آموزشی و گروه همسالان، رسانه‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری باورها و ارزشهای افراد و جامعه دارند و هر چه قلمروی استفاده از رسانه‌ها بیشتر شود، نقش و تأثیر آنها نیز بیشتر می‌شود. فضای مجازی به عنوان یکی از رسانه‌های رایج امروزی علاوه بر اینکه مرجع تأمین بسیاری از نیازهای فرهنگی و اجتماعی اعضای خود است، این امکان را برای اعضا فراهم می‌کند که همزمان با انجام سایر فعالیت‌های اجتماعی از طریق رایانه یا تلفن همراه، فعالیت خود را در این جوامع مجازی نیز پیگیری کنند. امروزه جوانان بر اثر برخورد با انواع تکنولوژی که فرهنگ و ارزشهای خاص خود را به همراه دارند، در معرض انتخاب نظام‌های ارزشی گوناگونی قرار گرفته‌اند. به عبارت دیگر با گسترش دسترسی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی اینترنتی و استفاده فزاینده جوانان از رسانه‌های نوین، تغییر نظام ارزشی آنان به یک دغدغه تبدیل شده است.

فضای مجازی برای کاربران این امکان را فراهم می کند که به دور از هرگونه واهمه‌ای به بیان آزادانه عقاید دینی خود پرداخته و از عقاید دیگران نیز با خبر شوند. از آنجا که هویت کاربران برای مخاطبانشان نامعلوم است، مخاطبان ناچارند در برابر عقاید مخالفانشان تساهل نشان دهند. در نتیجه، فضای مجازی اینترنت یکی از بهترین فضاهایی است که می توان از آن برای طرح منطقی باورها و نگرش‌های دینی و مهمتر از آن، احیای دین و معنویت استفاده کرد. بنابراین وسایل ارتباط جمعی به دلیل امکان ایجاد ارتباط سریع بین افراد زمینه تغییرات آنی و موقتی در وقایع و دگرگونی های اجتماعی را فراهم می آورند. این وسایل، معرفی کننده الگوها، نقش ها، دیدگاهها و شیوه روآوری به سبک های زندگی هستند که ممکن است مردم از راه دیگر هرگز به آنها دسترسی پیدا نکنند. طبقه جوان نیز از طریق تبلیغات رسانه های گروهی، مطالبی درباره نقش های آینده خود فرا می گیرند. تغییرات هنجارها و ارزش های اجتماعی به سرعت در رسانه های گروهی بازتاب می یابد و ممکن است مردم، آنها را به آسانی بپذیرند (ساروخانی و بابایی فرد، 337:1391).

به گفته عاملی (1391) مهمترین تغییری که به دنبال ظهور صنعت همزمان ارتباطات و شکل‌گیری جهان مجازی رخ داده است، دوفضایی شدن خانواده است. این تغییر بنیادین، فرد را به صورت نامرئی در ارتباط با جهان دیگری قرار می‌دهد و حوزه خارج از خانه را در خانواده گسترده می کند. در این روند سه تغییر مهم ار تباطی به وجود می‌آید:

الف) تغییر در فضای تعامل و ارتباطات اجتماعی خارج از خانه: در واقع در گذشته، ارتباط با خارج از خانه مستلزم خروج از خانه و پیوندهای ارتباطی اجتماعی حضوری بود. ولی ظهور هان مجازی و قدرتمند شدن این جهان، اعضای خانواده را در خانه با فضاهای متنوع و متکثری مرتبط کرده است.

ب) تغییر در امکان دسترسی به خارج از خانه: امکان دسترسی به محیط‌های متکثر خارج از خانه، به صورت لحظه‌ای و همزمان خواهد بود. زمان انتقال در فضای مجازی به سرعت نور نزدیک می‌شود و در برنامه اینترنت 2، سرعتی معادل صد مگابایت در ثاینه امکان پذیر می‌شود. در سال 2037، انجام 38 تریلیون عملیات ریاضی در یک ثانیه امکان پذیر می‌شود. بنابراین فرد در یک دقیقه می تواند به چند فضای متفاوت اخلاقی و ارزشی متفاوت منتقل شود.

ج) تغییر در خودیابی فردی: این سوأل مطرح است که وقتی فردی فقط در محیط خانواده زندگی می‌‌کند و هیچ نوع پیوند متفاوتی با خارج از خانه از طریق فضای مجازی برقرار نمی‌کند، چه تلقی از خود دارد و هویت خود را چگونه می‌یابد. فرد در این روند چقدر خود را عضو خانواده می‌یابد و چقدر منابع مجازی خارج از خانه حس فردی و خانوادگی او را تحت الشعاع قرار می دهد (ص 161).

بر اساس تحقیقات انجام شده در ایران  از جمله تحقیق احمدزاده کرمانی و قاسمی (1392) به طور کلی می‌توان گفت ارزش‌های سنتی چون تأکید بر اقتدار خانواده، اهمیت خانواده، احترام شدید به والدین، حمایت های شدید خانواده از فرزندان، اطاعت بی‌چون و چرای فزندان از خانواده،  در مقابل ارزش‌های عقلانی چون تأکید بر آزادی فرزندان در تصمیم گیری، آزادی روابط فرزندان، فردگرایی شدید، عدم تأکید بر اقتدار والدین و... تساهل در ارزش‌ها، قرار دارد و  استفاده از اینترنت خانواده‌ها به خصوص جوانان را به سوی ارزش های عقلانی تر حرکت داده و گرایش آنها به ارزش های سنتی کمتر کرده است.

 

منابع

احمدزاده کرمانی، ر و قاسمی. ط (1392) بررسی نقش اینترنت بر ارزش‌های خانواده (مطالعه موردی: جوانان نطقه 15 تهران). فصلنامه مطالعات رسانه‌ای، شماره 23.

آزاد ارمکی، ت (1386). «جامعه‌شناسی خانواده ایرانی». چاپ اول، تهران: انشارات سمت

ساروخانی، ب و بابایی‌فرد (1391). اینترنت، جهانی‌شدن و هویت فرهنگی جوانان در ایران، چالش‌ها و فرصت‌ها، تهران: نشر دیدار

عاملی، س (1390). «مطالعات جهانی شدن؛ دوفضایی‌شدنها و دو جهانی شدنها، تهران: انتشارات سمت.